Ciekawe Miejsca - Internetowy Przewodnik Turystyczny

Świętokrzyska Miedzianka, skaliste wzniesienie wysokości 354 m, wyraźnie zaznaczające się w krajobrazie. To kolebka polskiego górnictwa kruszcowego. Kryje w sobie kilka kilometrów koryta­rzy, sztolnie, jaskinie oraz jedyną zachowaną w regionie wieżę wyciągową. W rezerwacie znajdziemy rzadkie okazy minerałów: malachitu i azurytu.

Miedzianka (354 m)jest masywem poło­żonym w zachodniej części Gór Święto­krzyskich w Paśmie Chęcińskim. U pod­nóża góry znajdują się miejscowości: Miedzianka i Zajączków. Do Kielc, stoli­cy województwa świętokrzyskiego, stąd niecałe pół godziny drogi.

Budowa geologiczna

Miedzianka na polskiej mapie geolo­gicznej jest miejscem wyjątkowym. W jej masywie stykają się formacje skalne bu­dujące paleozoiczny trzon Gór Święto­krzyskich z formacjami obrzeżenia mezozoicznego. Białe wapienie reprezen­tują okres dewoński. Podnóże od połu­dniowej i zachodniej budują już skały mezozoiczne: piaskowce i iły triaso­we facji pstrego piaskowca. Skompli­kowana budowa geologiczna jest wy­nikiem współdziałania w przeszłości geologicznej procesów endogenicznych ( wulkanizm, ruchy fałdowe) oraz egzo- genicznych (erozja, wietrzenie, zjawiska krasowe). Pozostałością po nich są rudy miedzi oraz towarzyszące im minerały.

Jak powstały rudy miedzi na Mie­dziance?

Pierwotne złoża siarczkowe powstały wskutek wdzierania się w spękania go­rących wód bogatych w sole tego me­talu. Eksploatowane rudy Cu to złoża wtórne, będące efektem zjawisk kra­sowych trwających od czasu, gdy po­krywa Miedzianki została zerodowana, a trzon wapienny wystawiony na dzia­łanie wód opadowych zawierających CO₂ i tlen. Dostęp do powierzchni spo­wodował utlenianie pierwotnych złóż siarczkowych, a wody bogate w węglan wapnia spowodowały tworzenie się żył kalcytowych, zawierających wytrącenia zielonego malachitu, niebieskiego azurytu. Na terenie byłego kamieniołomu w Miedziance odkryto tylko tu występu­jące minerały staszycyt oraz lubeckit będący psylomelanem, czyli złożonym tlenkiem manganu i baru.

Kolebka górnictwa kruszcowego

„W tej górze kruszec miedziany bardzo dobry, srebra ma niemało. Lazur przy nim bardzo kosztowny i zielenica bar­dzo cudna." W 1569 roku tak już pisano o złożach miedzi wydobywanych w Mie­dziance od czasów średniowiecza.

Według niektórych źródeł miedź po­zyskiwano tutaj od 2700 lat. Najstarszy dokument pisany potwierdzający wydo­bywanie miedzi na tym obszarze po­chodzi z 1478 roku. Jest to pozwolenie wydane dla Jana Karasia, żupnika chę­cińskiego, na założenie w pobliskiej wsi Polichno huty miedzi, mającej przera­biać rudę pochodzącą z Miedzianki.

Najintensywniejsza eksploatacja rud i kruszców miedzi przypadła na XV i XVI wiek. Wykuto szyb „Zofia", z którego wy­dobywano wtedy systemem szparowym „zielenicę" i „lazur", płytko zalegające rudy zawierające malachit i azuryt. Uro­bek ten był przerabiany przez królewska hutę w Polichnie.

Za czasów Zygmunta III Wazy wybu­dowano sztolnię pośrodku góry. Miała na celu odwodnić zalane warstwy złóż miedzi oraz umożliwić dotarcie do głę­biej zalegających pokładów. Całe przed­sięwzięcie zakończyło się katastrofą bu­dowlaną zawalenia szybu.

W 1806 roku Austriacy zarządzający ziemią świętokrzyską postanowili wzno­wić prace górnicze na Miedziance po ponad 150 latach przerwy. Staropolską sztolnię Zofia uważali za wyeksploato­waną i uruchomili sztolnię Antoni, skąd z głębokości 35 metrów wydobywali wa­pień z żyłami kalcytu bogatego w krusz­ce miedzi, srebra. Wybuch wojny napo­leońskiej ponownie przerwał wydobycie rud miedzi.

Za czasów Królestwa Polskiego (1817-21) ponowiono wydobycie. Wy­bito 40-metrowy szyb w staropolskiej sztolni Zofia oraz pogłębiono wyeksplo­atowane szyby „Maria", „Antoni" i „Lu­dwik", dotarto do poziomu poniżej wo­dy gruntowej i rozpoczęto eksploatację miedzionośnej kopaliny. Jednakże po­kłady te były ubogie i nie zwróciły wy­sokich kosztów inwestycyjnych państwa. Spowodowało to ponowne zamknięcie kopalni na ponad 70 lat.

W 1904 roku na Miedziankę przyby­li bracia Łaszczyńscy, którzy uruchomi­li tutaj własną kopalnię. Doktor chemii

Stanisław wykorzystał przy pozyskiwa­niu miedzi opracowany po raz pierwszy na świecie elektrolityczną rafinację mie­dzi, czyli otrzymywania jej z rudy i krusz­cu metodą chemiczną. Była ona tańsza i wydajniejsza od metody hutniczej.

Po wybuchu I wojny światowej kopal­nia ponownie trafiła w ręce Austriaków. Z Zawiercia i Sosnowca sprowadzono sześciuset górników i rozpoczęto wy­dobycie w jednym z czterech nieczyn­nych szybów. Nad szybem wybudowano bębnową wieżę wyciągową. Miedzian­ka została połączona trzykilometrową linią kolejki wąskotorowej z przystan­kiem kolei częstochowskiej. Wydobytą kopalinę wywożono do Salzburga, aby tam ją elektrolitycznie rafinować.

Uruchomiono także drugi szyb nazwany Austriacki II, w kierunku północno-zachodnim, u podnóża gó­ry. Oba szyby zostały połączone 450-metrowym szybem W sumie Au­striacy podczas I wojny światowej wy­konali na Miedziance 4 km korytarzy. Wydobyto 1200 ton urobku o zawartości 8% miedzi. Z tego w zakładzie w Salzburgu pozyskano 66 ton miedzi, 90,7 kg srebra.

Po II wojnie światowej, w latach 1949-1954, po raz ostatni przeprowa­dzono eksploatację złóż Miedzianki. Po powojennej kopalni pozostała wie­ża oraz sześćdziesięciu metrowy szyb „Piotr". Trudne warunki wydobycia, ubo­gie pozostałe pokłady oraz odkrycie ol­brzymich złóż rud miedzi na Dolnym Śląsku spowodowały zamknięcie kopal­ni.

W roku 1958 całe wzniesienie objęto ochroną prawną przez ustanowienie na jego terenie 25 hektarowego rezerwatu przyrody nieożywionej „Góra Miedzian­ka".

.W budynku po zlikwidowanej szkolepodstawowej, otwarta została Muze­alna Izba Górnictwa Kruszcowego.

W dwóch salach zgromadzono wiele cennych górniczych pamiątek, skamie­niałości i minerały, głównie te zawie­rające miedź. Znajdują się tam m.in. narzędzia używane w kopalni, zapalni­ki i lonty do kruszących skały materia­łów wybuchowych, a także eksponaty z miedzi. W pierwszej gablocie, tuż za makietą średniowiecznego górnika przy pracy, warto zwrócić uwagę na kawa­łek miedzi uzyskanej nie przez metodę rafinacji elektrolitycznej. Druga sala wy­stawowa poświęcona jest głównie gór­nictwu naziemnemu. O podtrzymywaniu górniczych tradycji świadczy też bogata kolekcja kufli, pamiątek po organizowa­nych w Miedziance z okazji Barbórki „Karczmach piwnych".

Miedzianka ze względu na swoje walory krajobrazowe oraz ciekawą hi­storię należy do jednych z najciekaw­szych miejsc w Świętokrzyskim. Cho­dząc po rezerwacie, pod nogami na­potkamy piękne okazy malachitu i azu- rytu połyskujące w słońcu. Obok zaś dostrzeżemy otwory wejściowe do nie­czynnych sztolni, w których w ciągu dnia smacznie śpią nietoperze. Pokonanie stromego podejścia na szczyt Miedzian­ki wynagrodzi nam przepiękna panora­ma na najstarsze góry w Polsce - na Góry Świętokrzyskie...

Jacek Dopieralski